اورموگؤلونون ايزي فولكلور ادبياتيميزدا

بو مقاله صاباحیمیز (فردای ما) درگیسی نین یئنی ساییندا درج اولونوب (۴۸۸ تاریخ: ۲۶/۱/۱۳۹۲)

اسكي زامانلاردان بري آذربايجان يوردوندا يئرلشن اورموگؤلو ، ياشاييش ساحه سينده تؤكنمز و ان دوغروسو اونودولماز رول ايفا ائديب، ديرچه ليشه، اويانيشا و سونوچدا ياشاييشا معنا باغيشلاييب و بونو خالقين اينامنيدا، شاعيرلرين قوشقوسوندا، يازارلارين يازيلاریندا، تدقيقاقچي لارين تدقيقات لاريندا ، ياراديجيل لارين ياراديجيلق لاریندا ، بسته كار لارين و موغنّي لرين ماهني لاريندا ، هابئله آتا سؤزلرینده و آنالار اوخشامالاريندا اوخويوب ، گؤروب ، ائشيديب و دينله ميشيك. اونودمایاق کی اورمو گؤلو تكجه اورمو شهرينه عاييد دئييل، اورموگؤلو چئوره سينده يئرلشن تام كند و شهرلردن باشقا ، قوزئي آذربايجان، ساولان و سهند چئوره سینده ياشايان خالق و هابئله زنجان، اردبيل، تهران و باشقا باشقا شهرلرده ياشايان و دوغال سئور اينسان لارادا عاييدير. بوندان دولايي اورمو گؤلو اولوس لار آراسنيدا يوكسك ديه ره ماليك دير و دئمك نه لازيم كي بين الخالق سويه ده ديه­ري واردير. بوقونودان واز كئچركن دؤنورك اورمو گؤلونون ادبياتیمیزدا و فولكلوروندا ائتگيلی یبندن . اورمو گؤلو خالقيميزين سوسيال ياشامينندا و قوروجو تؤرن لرينده ده اونودولماز رول ايفا ائديب دير. آذربايجان خالقي نين قوچامان شاعيرلري اؤز قوشقولاريندا و يا خود شعرلرينده يوكسك سويه ده، اورمو گؤلونون اؤزلليك لري، گؤزلليك لري شافاجيل خوصوصیّتی، اكولوژيك تأثيري و... باره سنيده گؤزل شكليده توخانيب و اونون قوتسال اولدوغوندان سؤز آچيب لار.

بؤلگه نين شاعيرلري اؤز قوشدوغو قوشقو يا شعرلرنيده اورمو دنيزله باغلي، ماراقلانيب و معنالی شعرلر ، ديكله مه لر،چئشيدلي قوروم لاردا سؤيله ييب لر. بوشعرلر قوشما ، گرايلی ، مخمس، تجنيس، باياتي، روباعي، غزل و سایر قاليب لرينده سؤيله نيب ، يازيليب ، ياييلیب و يا ديلدن ديله سينه دفترلرينده ساخلانيب و سونوچدا اينديكي نسيله تاپشيریلانيب و ايندي ده مجليس لرده، توپلانتي لاردا، يئغيناجاقلاردا، تويلاردا و باشقا باشقا تؤرن لرده ديله گليب سؤيله نیرلر. قوچامان خالق شاعیری رحمت لیک دده کاتیب اورمو دنیزی له ایلگی لی  اؤزل ایز یارادیب دیر کی آدی « اورمو گؤلو » منظومه سی دیر. اؤرنک اوچون بو قیمت لی کیتابیندان بیر شعر گتیریریک :

اورمو گؤلو                                                                         عبدالرحمن طیار ( دده کاتب)

اورمو گؤلو اول آللاه آد اولسون
کؤنلوموزده دائیم آللاه یاد اولسون
آذربایجان میللتیمیز شاد اولسون
خوش دوشونک ، خوش چالیشاق ،خوش بیلک
بیر ـ بیر ایله خوش دانیشاق خوش گولک
اورمو گؤلو باهارلارین ، یازلارین
گؤللرینده،اوردک ،سونا ، قازلارین
تورکو آشیقلارین تورکو سازلارین
چالیب اوخوسونلار داغیلسین غم لر
آرامیزدان گئتسین کدر سیتم لر
اورمو گؤلو من باغلی یام ائللره
آذربایجانا هم تورکو دیل لره
نیسان یاغمورونا آخان سئل لره
یاغمور وورسون پاسلاریمیز سیلینسین
چیرکین لیک،گؤزل لیک او وقت بیلینسین
اورمو گؤلو تورک اوغلویوق تورکوک بیز
یوردوموزون قوروقچوسو تورکوک بیز
باشماق اولمامیشیق هر واخت بؤرکوک بیز
تاریخ بویو اوجالمیشیق اوجاییق
دوشمن لر سانماسین دوشگون قوجاییق
اورمو گؤلو ” دده کاتب ” هله وار
زامان چرخی باشین قاتیب هله وار
اویانماییر بختی یاتیب هله وار
بیر گون اولا یاتمیش بختی اویانا
غیرت آتی مینیب چاپار میدانا

او رحمت لیک دن علاوه اورمودا یاشایان باشقا شاعیرلردن بیریسی ده محمود صادق پور (شامی )دور کی «داشلی یول » اثرینده اورمو گؤلو ایله ایلگیلی شعر سؤیله ییب دیر . اونون شعری بو قراردان دیر:

اورمو دنیزی     

یئنه ده الهاما چاغیریر بیزی

بیزیم دوزلو دنیز « اورمو» دنیزی

قوملو ساحیلینده توتموشام قرار

سس سسه وئریبلر فلامینگولار

کؤپوکلو دالغالار ده لی دالغالار

ساحل داشلارینا ده ییر شارهاشار

باهارین عطیرلی سرین یئل لری

تومارلیر آلنیما دوشن تئل لری

کئچیر باشیم اوستن دورنا قاتاری

یئل وورور اوینادیر ماوی سولاری

سودا رقص ائدیرلر قیزیل ایشیق لار

دنیزین غریبه بیر عالمی وار

دورو گوزگو کیمی پاریلدیر دنیز

جوشور شپه له نیر شاریلدیر دنیز

هئی گلیب ساحیله گئدیر شپه لر

سانکی حرکت ده  داغلار تپه لر

گونش غرق اولاندا سودا آخشام لار

بو گؤزل تابلونون تماشاسی وار

ائله بیل گؤی سولار بویانیر قانا

انون بویاقلاری گلمه ییر سانا

گئدیب افق لاره قاریشیر باشی

وصفی نی یازماغا ناشی یام ناشی

سینه سی وسعتلی صفالی دنیز

گؤرمه لی اولدوزلو آدالی دنیز

گئجه عکس ائدن ده سویوندا آیی

بئله منظره نین اولارمی تایی؟

دنیزده عجایب سئرّلار یاتیر

نه عاغیل بوی وئریر نه خیال چاتیر

اوتوروب باشیما وئریرم فشار

بو سونسوز عالمین نه حکمتی وار؟

يوردداشدا ياشايان اورمولو موغنّي  و شاعيره  خانيم پريسا ارسلانياؤتن ايلده اورمو گؤلونون گرگين دورومو ايله ايلگيلي «دورنالار» آدلي اؤزل بير ماهني ايفا ائديبدير كي اونون شعرلري ده ائله او شاعيره دن دير . بو ماهني ياييلاندان سونرا چوخلو اينسانلار ايران و باشقا اؤلكه لرده تئلويزيا و راديو شبكه لر و هابئله يوتيب و سي دي واسيطه لري له ايزله ييب و ماراقلانيبلار. بو اؤزل شعر بئله سؤيله نيبدير:

دورنالار

دريا  قيراغيندا بير آغير ائللر

اوركوشدو سونالار بوش قالدي گؤللر

سنده واردير منيم خاطيره لر

آمان اورمو گؤلو قوروسان اؤللم

 اي آغالار اي موسلمانلار

گؤله   دن دوشدو  دن دوشدو

تالاندي  اؤلدو  دورنالار

منه  غم دوشدو  غم دوشدو

 گؤزومدن آخان ياشي تؤكسم ايه ر

داماردا آخان قاني وئرسم ايه ر

اورمو گؤلون يئنه دولدورسام ايه ر

يارالي دورنام اورمويا دؤنرسن مي؟

 داغلار باشي دوماندير

اورمو گؤلو ياناردير

ال وورما اوره يي نه

اوره يي دولو قاندير

 سولدوز(نقده)شهرينين گؤرکملی شاعیرلریندن بیریسی حؤرمتلی صالح رحيمي تخلص( اورخان ) - دیر . بو شاعیردن ده اورمو دنیزیله ایلگیلی بير شعر گتیریریک :

«اورمو دنيزي»

يام ياشيل وطنين ايستي    اوره گي                            خزانين يئلينه راس گليب، گئدير

گونش  تك سارالان   اورمو   دنيزي                          سويو  آزالديقجا  سوزاليب   گئدير        

دورنالار   بسلي ين   صفالي   دنيز                            آلاتش،آنقوتلو ، قوبالي  دنيز

بؤرآلو،ياشيل باش صونالي   دنيز                             گؤزومون اونونده آزاليب گئدير

نه پاكلان گؤرسنير نه  اؤردك  نه غاز                       قورولوق ايللرتك خزان اولدو ياز

آسمانا  قؤوزانان   او  حزين   آواز                          ناله سسلري دير  اوج آليب گئدير

راخ جاندان،چيرپينيرسينه جان وئرير                        اينجه داماريندان اورك قان وئرير

دونيادان كؤچمه يه  امتحان   وئرير                          بؤغولور هككه دن قاراليب گئدير

كسيب لر يوللاري  سوآخيب  گلمير                          چشمه لرقورويوب سوراغين آلمير

سوزوندان جانيندا   قووه تي   قالمير                        سون نفس لرينده تك قاليب گئدير

قوزقون جايناغيندا سيخيلان  قومرو                         اووچولارشيشينه تاخيلان قومرو

اوت اوستونده يانيب ياخيلان قومرو                         آياقين   آلتيندا   ازيليب    گئدير

قاييدين آي قوشلار سيز بيلين  تاري                        ديمديگي دولدوروب سو توكون باري

جان وئرن   حاليندا  قويمايين ياري                         گول رنگي دؤنوبدور ساراليب گئدير

گؤزل ياشايئشا  واي  حسرت  جاني                       اينجه  داماريندا  دولانمير   قاني

«اورخان» چاغير دادا  يانان  انساني                     شور دنيز قورودو داي اولوب گئدير 

تبریز شهرینده یاشایان گنج شاعیرلردن بیریسی ده ایلیاددیر. اوندان دا بیر شعر گتیرمک اویغون اولار:

اورمو  دنیزی

بیر  دنیز  آغلادی

دالغالاندی  گؤز   یاشلاریندا , انسانلیق

تانری  سسیزجه  باخدی

سارسیلدی     وارلیق

یالانلار ساختا  اوزلرده , گیزلندی

یولچونون یول , یولونو  کسدی

و بوغولدو قوجامان  بیر  گؤل  سوسوزلوقدان

دوغوم  تاریخینی  گیزلتمک له 

سیلینمیر بو آلچاقلیق , یاشام  دفتریندن

نه قدر آلدیریش  سیز  کئچسن ده

دیرمانیر    اوستونه    آجیلار

اونوتماق   اونودور  سنی

بیر گرچک  , سرچک  اولور

دنیز اؤلور 

اوتانج  خاطراسی,  خاطیرلاردا  قازیلیر

ناغیللار  دئییلیر , گلن   نسیللره

دویغوسوزلوق   سیمگه سی , تاخیلیر

کیملییینی   بیلمه ین  بیر توپلومون  قولونا

داشیییر  عومور بویو

آلدیریشسیزلیغین   اوغورونا

سونا گلمه ین  بیر گله نک , سونا گلیر

سن ده  ایتیرسن  بلیرسیز بیر تیخیشین  ایچینده

شوبهه سیز هئچ بیر یازیچی اینکار ائده بیلمز کی اورمو دنیزیندن ائتگی لن مه ییب دیر . بو مقاله نی یازان دا ائله بو سیرادان دیر. اؤرنک اوچون بیر شعره ایشاره اولونور . او بو شعرینده اورمو دنیزین گرگین دورومونا و سوروملولارین شوعارلارینا قارشی دوروب و بئله سؤیله ییر :

                                                                              اسفندیار سپهری نیا (موتلو)

اورمو   گؤلو سوسوزقالیب  آغلاییر

من ده اونون بوحالینا آغلاماییم نئیله ییم؟

گون سینه سین کاباب کیمی  داغلاییر

من سینه می او حالینا  داغلاماییم نئیله ییم؟

لب  تشنه دیرحزین- حزین   آغلاییر

دامجی – دامجی  گؤز یاشیملا  سووارماییم نئیله ییم؟

قول –  قانادی سینیق   قالیب  آغلاییر

یاردیمی یوخ حکیم لری هارایلاییم نئیله ییم؟

اورمو گؤلو کفن گئییب  آغلاییر

من  اگنیمه  قارا گئییم  نوحه دئییم نئیله ییم؟

اینسانلارین ظولوموندن آغلاییر

بئله ظولمون قارشیسیندا دایانماییم نئیله ییم؟

دورنالارین حسرتیندن آغلاییر

بوردان  کؤچن دورنالاری هارای لاییم نئیله ییم؟

آرخلرین  فراغیندا آغلاییر

گؤز یاشیملا  آرخلاری دولدورماییم نئیله ییم؟

آزارلانیبدی جان وئریر آغلاییر

دوز شنلی یی توتانلاری دانلاماییم  نئیله ییم؟

بیر گول کیمی رنگی سولوب آغلاییر

غوصّه لرین  قلم ایله پایلاشماییم  نئیله ییم؟

سون نفسین چکیر خئسین  آغلاییر

آی اینسانلار گرگین له شیب  باغیرماییم  نئیله ییم؟

آيري باخيمدان آذربايجان و اؤزلليك له اورميه ، سولدوز ، قوشاچای ، سالماس، خوي ، تيكان تپه، سايين قالا و تبريز آشيقلاري ، اورمو دنيزي ني هئچ بير زامان اونو تماييب و ايفا ائتديك لري چاغلاردا، اورمو دنيزي له ايلگيلي ان گؤزل و ماراقلي قوشمالاري ، گرايلي لاري ، مخمس لري باياتيلاري و ... تويلاردا، توپلانتي لاردا و باشقا باشقا تؤرن لرده اوركدن ديله گتیريب و ائشيدن لري ، گؤرن لري و دینله ين لري ماراقلانديريب لار. شوبهه سيز اوخوجولار مندن ده ياخشي بيليرلركي ان قديم زامانلاردان بري خوصوصي له اورموگؤلو قورومادان اؤنجه، ايلين تام گونلریندن علاوه اؤزل چاغلاردا و گونلرده ده مثلن ياز و ياي چاغلاريندا اؤلكه نين هر بير گوشه سيندن و بؤلگه میزين هر بير چئوره سيندن، اورمو گؤلونون اطرافيندا چادير قوروب، يئرلشن دن سونرا بو گؤلون شفاجيل سويوندان و هابئله فایدالی زيغيندان ماراقلانيب و بونونلا برابر، سئويش و شاد چاغلار تؤره ني ياراديبلار.

گئجه لر داها گؤزل منظره لر يارا نيردي چونكو يولچولار اود تونقارلاييب اونون چئوره سينده يئغيشاركن ، آشيقلار ، سازلارين سسلنديريب ، چالقيچي لار، چالقي آلت لرين دیلّنديريب و بونلارلا یاناشی موغني لر اوخويوردولار و اورموگؤلونون اطرافينداكي موسافيرلرده ذوقه گليب و ايله نيرديلر . موغنّي لرين و هابئله ماهني اوخويانلارين سؤزلرينده ، اورمو دنیزی بیر پارلاق دان اولدوز کیمی شعرلر و سؤزلرده  گؤزه و قولاغا چارپیردی. بئله كي من خاطيرلاييرام اورمو گؤلونون يام ياشيل چئوره سنيده بئله بیر تؤرن لر ، ایلنجه لر و ها بئله اونون  شفاجيل خاصيّت لریندن فايدالانماق ان چوخو ايكي آي زاماندان آرتیق ایره لی گلمیردی چونکو هاوالار سویوقلاشیب و پاییز فصلی آردیندایدی. بئله لیک له بو شنلی یین باشلانغیجي ياز فصلین سون آيي نين 15 – جي گونو و قورتولوشودا ياي فصلي نين اورتا آيي يعني قورا بيشرن آيين 15 – جي گونو ایله قارشیلاشیردی. ائله كي بو ايكي آي بيتيردي و هاوالار سرينله شيردي دييه رديلر قويروق دونوب يا دولوب يا دوغوب دور. بوگوندن سونرا داها اورمو گؤلو ان آز يولچولارلا  قارشیلاشاردی .

شفاهي خالق ادبياتيميزدا آشيق لار داها آرتيق اورموگؤلونه اؤنم وئريب و فستیوال لاردا ، توپلانتی لاردا و ... دونيا اولوسلارا تا نيتديريبلار  و اونلاري بو ماراقلي ، فایدالی و شافاجیل دوغالي گؤرمه یه چاغيريب و دعوت ائديبلر.  آشيق فرهاد ، آشيق درويش ، آشيق يوسوف ، آشيق علسگر و... داخيلي و بين الخالق فستيوال لاردا سازين سسي و آغيز سؤزلري له گؤزل شكيل ده بو وظيفه ني يئرینه گتيریبلر.

یازار عالمینده ده قوجامان یازارلار  اورمو دنیزه ان یاخشی توخانیب و اؤنم وئریبلر. ایسمائیل یوردشاهیان -ین اورمیای بنفش افسانه سی آدلی بیر کیتابی که فارسجا یازیبدیر ایرانین ادبی چاغداشیندا بؤیوک اهمیّته مالیک دیر. او بو کیتابدا اورمو دنیزله ایلگیلی افسانه وی رومانینی یئنی شعر یا دیکلمه قالیبینده یارادیبدیر. او بو اثرینده اورموی قوتسال و شوجاعت لی قیزین ساواشینی آشورون ایکینجی سارگون آدلی پادیشاهین لشگری له اوزه چکیبدیر.

شفاهی خالق ادبیاتیمیزدا اورمو دنیزی ایله ایلگیلی سؤیله نن شعرلر آز دئییل. هردن بو سؤزلرین کیم سؤیله دیغی ده بللی دئییل آمما گؤرکملی ماراقا مالیکدیرلر. اؤرنک اوچون بو شعرلردن بیریسی کی روباعی یاخود دؤردجول قالیبینده دیر گتیریریک:

خبر وئرین ائللره
دوشسون هامی دیللره،
اورمو گؤلو گؤز دیکیب،
مدد وئره ن اللره.

گل ایناناق سئوگی یه،
قارداشلیغا بیرلی یه،
بیزده ن یاردیم ایسته ییر،
آذربایجان اورمیه.

من آشیق آی اولایدیم،
بیر سولو چای اولایدیم،
آشیب، داشیب داغلاری،
گه لیب سه نه دولایدیم.

خالقیمین دوزلو گؤلو!
گؤرمه یک سنی اؤلو،
قؤیوب، گئدیب، بیراخما،
بیزه قورو بیر گؤلو

بو د ردی کیمه یازام؟
اؤز یوردومدا یالقیزام،
ائشیدیرسنمی منی؟
بو گونلر چوخ سؤسوزام.

بیلمه لی سیز سیز بونو!
گلمز گؤلومون سونو،
بو کیچیک اللریمله،
قورتاراجام، من اونو

بو شعرلرين هاميسيندا بير اورتاق  دويغو حيسّ اولونور و اودا  شاعيرلرين اورمو گؤلو ايله  اولان ماراق ، سئوگي و اونون گرگين دورومونا رغمن اورك سيخينتيسي دير. گرچكدن ده بو دويغو دونيانين و اؤزل ليك له آذربايجانين دوغال سئور اينسانلاريندا  يوكسك سوييه ده ، چئشيدلي شكيل لرده گؤرسه نير.

اومودوموز وار اورمو گؤلو بير داها گئچميش دورومونا  قاييداركن اونون ايستكلي لري ، اوجامان دالغالارينين موسيقيايي سسلريني ،  دورنالارين قانادچالماق لاريني ، آدالارين يئني دن ديرچه ليش لريني و ان اؤنملي سي بؤلگونون ان بؤيوك اولاييندان قورتولوشونو ائشيديب و گؤرسونلر .